Het project
Wie zijn wij?
Wij zijn het Castello Consort, een ensemble met een grote passie voor de muziek uit de zestiende en zeventiende eeuw. Deze muziek kenmerkt zich door veel expressie, virtuoze passages, spontaan samenspel en spannende harmonieën.
De basis van ons ensemble bestaat uit Elise (viool), Anne-Linde (cello, basviool en viola da gamba) en Matthijs (trombone). Voor ieder project vullen we dit aan met fantastische andere musici, passend bij de muziek die we spelen.
Als ensemble speelden we de afgelopen jaren concerten op vooraanstaande festivals in binnen- en buitenland: de Händel-Festspiele in Göttingen (Duitsland), Beverley Early Music Festival (Verenigd Koninkrijk), Festival d'Ambronay (Frankrijk), Barocco è il Mondo (Italië) en het BRQ Festival (Finland). En in Nederland in de Fabulous Fringe van het Festival Oude Muziek in Utrecht, en concertseries als Musica Antica da Camera, InCanto, Prelude Klassiek en Kasteelconcerten. Komend seizoen kunt u ons onder andere in het Orgelpark Amsterdam beluisteren, en in concertseries in Bennebroek en 't Woudt.
Het Castello Consort, met Emma Huijsser (harp) en Giulio Quirici (theorbe). Foto door Foppe Schut in het Rembrandthuis Amsterdam.
Onderzoek en experiment
Bij het spelen van zulke Oude Muziek komt veel onderzoek kijken. Bronnen uit die tijd vertellen ons over articulatie, frasering, stemmingen, en zelfs hoe musici zich op het podium moeten gedragen!
Onmisbaar in de Oude Muziek is ook het gebruik van historische instrumenten, of kopieën daarvan. Zulke instrumenten geven ons veel informatie, en inspireren ons enorm.
In de zestiende en zeventiende eeuw werd veel muziek met grote (kerk)orgels gespeeld. De musici stonden dan bijvoorbeeld op het orgelbalkon. We wilden natuurlijk graag zelf experimenteren, om te zien wat een groot orgel in een relatief klein ensemble kan toevoegen. Zo zijn we naar Oosthuizen gegaan, waar een origineel zestiende-eeuws orgel hangt. Maar ook in Italië hebben we met verschillende historische orgels kunnen spelen. Die Italiaanse instrumenten kenmerken zich door een warme, zangerige klank, die zich uitstekend laat mengen met andere (barok)instrumenten en zangstemmen.
Om met zo'n orgel te spelen is een compleet nieuwe ervaring. Het voelt als een warm bad voor het hele ensemble, het vormt echt een solide basis. Ook is er veel meer interactie met het orgel, wat zeker in virtuoze kamermuziek een grote verrijking is. Onze conclusie was dan ook simpel: we willen deze klank naar íeder concert meenemen!
Ons ensemble tijdens een repetitie met het zestiende-eeuwse orgel in Oosthuizen.
Draagbaarheid
Zulke grote orgels hangen vaak in kerken, en kunnen helaas niet zomaar meegenomen worden. Terwijl die flexibiliteit in de hedendaagse uitvoeringspraktijk wel noodzakelijk is. Daarom zijn we met Orgelmakerij Reil uit Heerde om de tafel gegaan, om samen te kijken hoe we die grote orgelklank in een verplaatsbaar orgel kunnen passen.
Gelukkig hadden ze in de zeventiende eeuw al veel slimme oplossingen om orgels kleiner te houden, zonder compromissen in die mooie klank te maken. Een 'kort octaaf' bespaart bijvoorbeeld veel van de langste orgelpijpen, omdat er een paar van de laagste basnoten als Cis en Es worden weggelaten (die noten gebruikten componisten toen ook gewoon niet). Ook was de toonhoogte vaak hoger dan vandaag de dag, wat ook weer kortere orgelpijpen oplevert.
Verplaatsbare orgels bestonden in de zestiende en zeventiende eeuw wel, maar deze waren structureel anders gebouwd dan de hedendaagse 'kistorgels'.
Een paar voorbeelden van kleine historische orgels die wij tegenkwamen tijdens concerten en tournees. Deze orgels zijn alledrie iets later gebouwd dan wat wij laten maken (late zeventiende en vroege achttiende eeuw), maar geven alsnog een heel goed beeld.
Het ontwerp van Orgelmakerij Reil. De kleuren en decoraties worden anders, maar de vorm wordt zoals de tekening.
Het ontwerp
Op basis van al deze historische voorbeelden zijn we tot een ontwerp gekomen. Het orgel bevat maar liefst zeven complete registers, maar past toch (in twee helften) in iedere standaard bestelbus!
De basisklank is opgebouwd uit vijf registers, het 'ripieno':
- 8' Principale: het warme, zangerige basisregister;
- 4' Ottava: een octaaf hoger, als er iets meer instrumenten of zangers meedoen, of als basisregister in intiemere passages;
- 2' Decimaquinta: nog een octaaf hoger, voor meer volume;
- 1⅓' Decimanona: klikt een kwint boven de Decimaquinta, dit geeft de karakteristieke klank van een volwaardig orgel;
- 1' Vigesimaseconda: het hoogste register, wordt gebruikt bovenop de Decimanona wanneer de maximale orgelklank nodig is.
Daarnaast komen er twee bijzondere registers in het orgel:
- 8' Voce Umana: een extra rij pijpen achterin het orgel die een heel klein beetje vals gestemd zijn, om het effect van zangstemmen te imiteren (typisch Italiaans en héél mooi!);
- 8' Regaal: een 'militair' geluid, dat wat doet denken aan trompetten.
Als laatste komt er een Zampogna in het orgel. Dit is een lage trompet-toon, dit alleen maar aan en uit gezet kan worden. Een typisch zeventiende-eeuwse klank, waar componisten ook specifiek om vragen.
De metalen orgelpijpen liggen klaar in de werkplaats van Orgelmakerij Reil.
Metalen orgelpijpen
Veel hedendaagse (kist)orgels worden met houten pijpen gemaakt. Houten orgels bestonden in de zeventiende eeuw wel, maar waren door hun zachte klank vooral bedoeld voor opera-uitvoeringen, niet voor gebruik in de kerk (waar de meeste andere muziek gespeeld werd). Bovendien zijn er amper historische orgels overgebleven waar houten pijpen de basis vormen, en zelfs deze orgels hebben meestal metalen pijpen voor de hogere registers.
Ons orgel krijgt dus metalen pijpen, zodat het ook in kerken zo veel mogelijk draagkracht heeft. Alleen de allerlangste pijpen worden, naar historisch voorbeeld, uit hout gemaakt.
Middentoon
Het orgel krijgt nog meer bijzondere eigenschappen. Belangrijk is de middentoonstemming. Waar een octaaf op een moderne piano in twaalf gelijke stukjes verdeeld is (en dus eigenlijk altijd een beetje vals is), waren zuivere harmonieën in de zestiende en zeventiende eeuw juist het belangrijkste. Middentoonstemming was verreweg de populairste stemming van de zestiende tot en met de achttiende eeuw, omdat de akkoorden er zo zuiver in klinken. Het enige nadeel is dat niet alle akkoorden gespeeld konden worden: een As is in middentoon een heel andere noot dan een Gis, terwijl ze op een piano exact hetzelfde zijn.
Dubbele toetsen
Ook daarvoor hadden ze in de zeventiende eeuw al een slimme oplossing: ze plaatsten een kleinere, extra 'zwarte toets' boven een andere 'zwarte toets'. Zo had de organist de keuze tussen bijvoorbeeld een zuivere Es én een zuivere Dis, of tussen een zuivere Gis én een zuivere As. Natuurlijk komt dit ook in ons nieuwe orgel.
Het klavier voor ons nieuwe orgel, met de dubbele zwarte toetsen.
Het orgel ademt
In de zeventiende eeuw waren er nog geen stopcontacten, dus moesten orgels met grote balgen handmatig van wind worden voorzien. Vandaag de dag wordt deze orgelwind bijna altijd door een elektrische motor het orgel in geblazen. Nadeel daarvan is dat er altijd een soort zoemend 'stofzuigergeluid' aanwezig is, dat vooral in stille passages goed te horen is.
Wij laten in ons orgel weer zulke handmatige balgen bouwen. Zo kunnen we op íedere locatie spelen, zelfs als er geen elektriciteit is. Maar misschien nog wel belangrijker is dat de klank hiervan rustiger wordt: het orgel ademt echt.
Er komt wel een externe motor, die aan het orgel gekoppeld kan worden voor repetities en andere momenten dat er geen 'orgeltrapper' (calcant) beschikbaar is.
De balg voor de handmatige windvoorziening in de orgelwerkplaats.
Voor wie?
Toen we met collega's over orgels spraken, kwamen we erachter dat wij niet de enige zijn die een passend orgel voor oude muziek missen. Heel veel musici (én festivals en concertseries) zouden zo'n instrument graag willen gebruiken!
Ook educatieve instellingen, zoals conservatoria, hebben hun interesse getoond. Het kan studenten daar de unieke kans geven om met een volwaardig orgel te werken.
We bieden het orgel daarom straks ook aan andere gezelschappen en instellingen aan. We willen immers dat zoveel mogelijk mensen er net zo enthousiast over worden als wijzelf!
We zijn er bijna...
Het orgel is nu, na bijna drie jaar aan voorbereidingen, bijna klaar! Dankzij diverse fondsen en donateurs is ook de financiering bijna rond, maar voor het laatste stukje hebben we uw hulp hard nodig.
Helpt u mee om dit project samen met ons te voltooien?
Orgelmakerij Reil aan het werk met een gedecoreerde orgelpijp, die centraal in het front komt te staan.